Analisis Kesalahan
Berbahasa Jawa
Tataran
Fonologi, Morfologi, Fraseologi, Sintaksis, dan Semantik
BAB
I
PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang
Bahasa
merupakan suatu alat komunikasi. Seseorang dalam berkomunikasi dengan sesamanya
menggunakan sarana bahasa, baik lisan maupun bahasa tulisan. Bahasa membuat
manusia mampu saling berinteraksi, menyampaikan informasi, mengungkapkan
gagasan, dan menghormati satu sama lain. Pesan dapat disampaikan seorang
pemakai bahasa kepada pemakai bahasa lain dengan bahasa yang mudah dipahami.
Bahasa dapat digunakan kapan saja dan di mana saja.
Penggunaan
bahasa Jawa dalam kehidupan sehari-hari, baik di dalam keluarga, sekolah,
maupun masyarakat tidak lepas akan adanya kesalahan berbahasa. Kesalahan
berbahasa tersebut meliputi kesalahan berbahasa pada bidang fonologi,
morfologi, fraseologi, sintaksis, dan semantik.
Kadang
kala seseorang tidak sadar bahwa dirinya telah melakukan sebuah kesalahan
berbahasa melalui ucapan maupun tulisannya. Hal ini menjadikan penulis tertarik
untuk membahas kesalahan berbahasa dalam bahasa Jawa agar mengetahui kesalahan
berbahasa dalam bahasa Jawa sehingga dapat menggunakan bahasa Jawa dengan baik
dan benar.
1.2 Rumusan Masalah
Berdasarkan latar belakang di atas,
rumusan masalah dalam makalah ini adalah sebagai berikut.
1.
Bagaimana analisis kesalahan berbahasa
pada tataran fonologi ?
2.
Bagaimana analisis kesalahan
berbahasa pada tataran morfologi ?
3.
Bagaimana analisis kesalahan
berbahasa pada tataran frasa ?
4.
Bagaimana analisis kesalahan
berbahasa pada tataran sintaksis ?
5.
Bagaimana analisis kesalahan
berbahasa pada tataran semantik ?
1.3 Tujuan
1.
Mengetahui analisis kesalahan
berbahasa pada tataran fonologi.
2.
Mengetahui analisis kesalahan
berbahasa pada tataran morfologi.
3.
Mengetahui analisis kesalahan
berbahasa pada tataran frasa.
4.
Mengetahui analisis kesalahan
berbahasa pada tataran sintaksis.
5.
Mengetahui analisis kesalahan
berbahasa pada tataran semantik.
BAB
II
PEMBAHASAN
2.1 Analisis Kesalahan Berbahasa Tataran
Fonologi
Penyebab kesalahan berbahasa tataran fonologi
adalah perubahan pengucapan fonem, penghilangan fonem, penambahan fonem, dan
salah meletakkan penjedaan.
Kata
|
Pelafalan
(salah)
|
Pelafalan
(benar)
|
Penyebab
Kesalahan
|
Kanca-kancaku
|
[k×›nc×›-k×›nc×›ku]
|
[k×›nc×›-kancaku]
|
Penggantian fonem /a/ menjadi /×›/
|
Tresnani
|
[tresnani]
|
[trəsnani]
|
Perubahan pengucapan fonem /É™/
|
Adhi-adhi
|
[aá¶‘e?-aá¶‘e?]
|
[aá¶‘i-aá¶‘i]
|
Penggantian fonem /i/, dan penambahan fonem /k/
|
Lulus
|
[lulus]
|
[lulUs]
|
Perubahan pengucapan fonem /u/ miring
|
Supados
|
[supaá¶‘Os]
|
[supadOs]
|
Perubahan pengucapan fonem /dh/ dan /o/
miring
|
semanten
|
[səmεntən]
|
[səmantən]
|
Penggantian fonem /a/
|
Tutur
|
[tutur]
|
[tutUr]
|
Perubahan pengucapan fonem /u/ miring
|
Pendhidhikan
|
[pəndidikan]
|
[pənᶑiᶑikan]
|
Penggantian fonem /d/
menjadi /dh/
|
Maneh
|
[mÓ˜neh ]
|
[maneh]
|
Penggantian fonem /a/ menjadi /Ó˜/
|
Nanging
|
[naŋiŋ ]
|
[naŋIŋ]
|
Penggantian fonem /i/ miring
|
Mikir
|
[mikir]
|
[mikIr]
|
Penggantian fonem /i/
miring
|
Sesuk
|
[sisU?]
|
[sesU?]
|
Penggantian fonem /e/
|
Ora
|
[ora?]
|
[ora]
|
Penambahan fonem /k/
|
Mangke
|
[mӘŋkih]
|
[maŋke]
|
Penggantian fonem /a/ dan penambahan
fonem /h/
|
Saking
|
[sӘkiŋ]
|
[sakIÅ‹]
|
Penggantian fonem /a/
dan /u/ miring
|
Dhuwit
|
[á¶‘UwI?]
|
[á¶‘UwIt]
|
Penggantian fonem /t/
|
Wis
|
[wes]
|
[wIs]
|
Penggantian fonem /i/
miring
|
Kurmati
|
[hormati]
|
[kUrmati]
|
Perubahan pengucapan
fonem /k/
|
Minangka
|
[pinaŋkↄ]
|
[minaŋkↄ]
|
Perubahan pengucapan
fonem /m/
|
Sulih
|
[sulih]
|
[sulIh]
|
Perubahan pengucapan
fonem /I/ miring
|
Dhuwur
|
[duwur]
|
[á¶‘uwUr]
|
Penggantian fonem
/dh/ dan /u/ miring
|
sabar
|
[sabεr]
|
[sabar]
|
Penggantian fonem /a/
|
Kanthi
|
[kanti]
|
[kanthi]
|
Penggantian fonem
/th/
|
2.2 Analisis Kesalahan Berbahasa Tataran
Morfologi
Penyebab kesalahan berbahasa pada tataran morfologi antara lain penggunaan huruf kapital, penggantian
morf, penyingkatan morf, pemakaian afiks (akhiran) yang tidak tepat, penentuan
bentuk dasar yang tidak tepat.
Data
|
Morfem
yang salah
|
Morfem
yang benar
|
Penyebab
|
Andi lunga
menyang semarang.
|
Andi
lunga menyang semarang.
|
Andi
lunga menyang Semarang.
|
Penggunaan
huruf kapital.
|
Bapak lunga
menyang Salatiga.
|
Bapak lunga menyang Salatiga.
|
Bapak tindak menyang Salatiga.
|
Penggantian Morf
|
Dina
Minggu dianakke keja bhakti.
|
Dina
Minggu dianakke kerja bhakti.
|
Dina
Minggu dianakake kerja bhakti.
|
Penyingkatan
Morf
|
Nalika
balik omah, aku digawakna beras dening ibuku.
|
Nalika
bali omah, aku digawani
beras dening ibuku.
|
Nalika
bali omah, aku digawani beras
dening ibuku.
|
Penggantian
Morf
|
Ibu
mangan sega pecel.
|
Ibu mangan sega pecel.
|
Ibu dhahar sega pecel.
|
Penggantian
Morf
|
Dugderan
kuwi dianani sadurunge pasa.
|
Dugderan
kuwi dianani sadurunge pasa.
|
Dugderan
kuwi dianakake sadurunge pasa.
|
Pemakaian
sufiks (akhiran) yang tidak tepat.
|
2.3 Analisis Kesalahan Berbahasa Tataran Frasa
Penyebab kesalahan pada tataran frasa adalah
kesalahan struktur frasa, penggunaan kosakata yang berlebihan, penggunaan
preposisi yang tidak tepat, kesalahan pengulangan, penambahan kata tertentu
yang unsurnya tidak dapat dipisahkan, dan penghilangan kata tertentu yang
menghubungkan bagian-bagian frasa.
Data
|
Kesalahan
|
Pembenaran
|
Penyebab
|
Aku
lunga menyang Semarang karo Nikmah, kanca sedesaku.
|
Aku
lunga menyang Semarang karo Nikmah, kanca sedesaku.
|
Aku
lunga menyang Semarang karo Nikmah, kancaku sedesa.
|
Kesalahan
struktur frasa
|
Esuk
wingi aku ngeterake ibu blanja neng pasar.
|
Esuk wingi
aku ngeterake ibu blanja neng pasar.
|
Wingi esuk aku ngeterake ibu blanja neng pasar.
|
Kesalahan
struktur frasa
|
Aku diutus bapakku tuku rong bungkus
sega pecel neng warung.
|
Aku diutus bapakku tuku rong bungkus sega pecel neng warung.
|
Aku diutus bapakku tuku sega pecel rong bungkus neng warung.
|
Kesalahan
struktur frasa
|
Ayo sing presentasi maju mengarep.
|
Ayo sing presentasi maju mengarep.
|
Ayo
sing presentasi maju!
|
Penggunaan
kosakata yang berlebihan
|
Para
bapak-bapak padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Para bapak-bapak
padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Bapak-bapak
padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Penggunaan
kosakata yang berlebihan
|
Aku
tuku klambi seragam putih neng Johar.
|
Aku
tuku klambi seragam putih neng
Johar.
|
Aku
tuku seragam putih neng Johar.
|
Penggunaan
kosakata yang berlebihan
|
Aku njaluk dhuwit ing
ibuku kanggo mbayar SPP.
|
Aku njaluk dhuwit ing ibuku kanggo mbayar SPP.
|
Aku njaluk dhuwit marang
ibuku kanggo mbayar SPP.
|
Penggunaan Preposisi
yang Tidak Tepat
|
Aku lan kanca-kanca
lunga ing kutha Semarang numpak bis.
|
Aku lan kanca-kanca
lunga ing kutha Semarang numpak
bis.
|
Aku lan kanca-kanca
lunga menyang
kutha Semarang numpak bis.
|
Penggunaan Preposisi
yang Tidak Tepat
|
Wingi
pas aku mancing entuk iwak gedhe-gedhe.
|
Wingi
pas aku mancing entuk iwak gedhe-gedhe.
|
Wingi
pas aku mancing entuk iwak-iwak gedhe.
|
Salah Pengulangan
|
Wong
enom-enom padha lali marang budaya Jawa.
|
Wong enom-enom
padha lali marang budaya Jawa.
|
Wong-wong enom padha lali
marang budaya Jawa.
|
Salah Pengulangan
|
Mbak
Siti dodolan klambi apik-apik neng pasar.
|
Mbak
Siti dodolan klambi apik-apik neng
pasar.
|
Mbak Siti dodolan klambi-klambi apik
neng
pasar.
|
Salah Pengulangan
|
Nalika bali menyang
Pati aku tuku oleh-oleh jenang saka Kudus.
|
Nalika bali menyang
Pati aku tuku oleh-oleh jenang saka
Kudus.
|
Nalika bali menyang
Pati aku tuku oleh-oleh jenang Kudus.
|
Penambahan
Kata Tertentu yang Unsurnya Tidak Dapat Dipisahkan
|
Nalika ana pameran
buku neng gazebo B8, aku tuku buku ngenani wayang kulit.
|
Nalika ana pameran
buku neng gazebo B8, aku tuku buku
ngenani wayang kulit.
|
Nalika ana pameran
buku neng gazebo B8, aku tuku buku
wayang kulit.
|
Penambahan
Kata Tertentu yang Unsurnya Tidak Dapat Dipisahkan
|
Sega pecel dakpangan
wingi rasane enak banget.
|
Sega
pecel dakpangan wingi rasane enak banget.
|
Sega
pecel sing dakpangan
wingi
rasane enak banget.
|
Penghilangan
Kata Tertentu yang Menghubungkan Bagian-Bagian Frasa
|
Kancaku paling pinter
nalika SD jenenge Debby.
|
Kancaku
paling pinter nalika SD jenenge Debby.
|
Kancaku sing
paling pinter nalika SD jenenge Debby.
|
Penghilangan
Kata Tertentu yang Menghubungkan Bagian-Bagian Frasa
|
Ponakanku paling
gedhe entuk juara 1 lomba dongeng basa Jawa.
|
Ponakanku
paling gedhe entuk juara 1 lomba dongeng basa Jawa.
|
Ponakanku
sing paling
gedhe entuk juara 1 lomba dongeng basa Jawa.
|
Penghilangan Kata Tertentu yang
Menghubungkan Bagian-Bagian Frasa
|
2.4 Analisis Kesalahan Berbahasa Tataran
Sintaksis
Penyebab
kesalahan berbahasa pada tataran sintaksis adalah kalimat tidak berpredikat,
kalimat yang tidak bersubjek, kalimat ambigu, diksi yang kurang tepat, kalimat tidak efektif, dan kalimat yang
tidak logis.
Data
|
Kesalahan
|
Pembenaran
|
Penyebab
|
Kangmase Pak Deni sing sugih kae duwe
gawe.
|
Kangmase Pak Deni sing sugih kae duwe
gawe.
|
Kangmase Pak Deni sing sugih kae, duwe
gawe.
Pak Deni sing sugih kae, kangmase duwe
gawe.
|
Kalimat
Ambigu
|
Motore Pak Lurah sing anyar dicolong
maling.
|
Motore Pak Lurah sing anyar dicolong maling.
|
Motore, Pak Lurah sing anyar dicolong
maling.
Pak Lurah sing anyar, dicolong maling.
|
Kalimat
Ambigu
|
Bapak mlebu omah metu buri.
|
Bapak mlebu omah metu buri.
|
Bapak
mlebu omah liwat mburi.
|
Kesalahan
Diksi
|
Bapak
mangan sega goreng.
|
Bapak
mangan sega goreng.
|
Bapak
dhahar sega goreng.
|
Kesalahan
Diksi
|
Aji
pinter nanging sregep.
|
Aji
pinter nanging sregep.
|
Aji
pinter lan sregep.
|
Kalimat
yang tidak logis.
|
Sing
nggawa laptop dibukak.
|
Sing
nggawa laptop dibukak.
|
Sing
nggawa laptop, laptope dibukak.
|
Kalimat
yang tidak logis.
|
Husni
sing mlaku ing dalan kae.
|
Husni
sing mlaku ing dalan kae.
|
Husni
mlaku ing dalan kae.
|
Kalimat
yang tidak berstruktur (tidak berpredikat).
|
Para
siswa-siswa padha liburan sekolah.
|
Para
siswa-siswa padha liburan sekolah.
|
Para
siswa padha liburan sekolah.
Siswa-siswa
padha liburan sekolah.
|
Kalimat yang tidak
efektif.
|
Akeh
wong-wong padha dodolan neng pasar.
|
Akeh
wong-wong padha dodolan neng pasar.
|
Akeh wong
padha dodolan neng pasar.
Wong-wong
padha dodolan neng pasar.
|
Kalimat tidak
efektif.
|
Para
warga-warga padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Para
warga-warga padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Para
warga padha kerja bhakti ngresiki kalen.
Warga-warga
padha kerja bhakti ngresiki kalen.
|
Kalimat tidak
efektif.
|
2.5 Analisis Kesalahan Berbahasa Tataran
Semantik
Kesalahan
berbahasa pada tataran semantik disebabkan oleh gejala hiperkorek, pleonasme,
diksi, dan bentuk ambiguitas.
Data
|
Kesalahan
|
Pembenaran
|
Penyebab
|
Mas Kuseni wis syah dadi sarjana pendhidhikan.
|
Mas Kuseni wis syah dadi
sarjana pendhidhikan.
|
Mas Kuseni wis sah dadi
sarjana pendhidhikan.
|
Gejala Hiperkorek
|
Akeh
wong-wong kang padha lunga menyang mesjid
saperlu sholat tarawih.
|
Akeh
wong-wong kang padha lunga menyang mesjid
saperlu sholat tarawih.
|
Akeh wong padha lunga menyang mesjid saperlu sholat tarawih.
Wong-wong padha lunga menyang mesjid saperlu sholat tarawih.
|
Gejala Pleonasme
|
Para
bapak-bapak nganakake rapat ing daleme Pak RT.
|
Para
bapak-bapak nganakake rapat ing daleme Pak RT.
|
Bapak-bapak nganakake rapat ing daleme Pak RT.
Para bapak nganakake rapat ing daleme Pak RT.
|
Gejala Pleonasme
|
Para
siswa kabeh wis padha liburan sekolah.
|
Para
siswa kabeh wis padha liburan sekolah.
|
Para siswa wis padha liburan sekolah.
Siswa kabeh wis padha liburan sekolah.
|
Gejala Pleonasme
|
Husni lunga menyang Semarang nganggo bis.
|
Husni lunga menyang Semarang nganggo bis.
|
Husni lunga menyang Semarang numpak bis.
|
Diksi
|
Mbak Yanik ngiris lombok nganggo peso.
|
Mbak Yanik ngiris lombok nganggo peso.
|
Mbak Yanik ngiris lombok nggunakake peso.
|
Diksi
|
Pak Lurah ngeterake bojone blanja neng pasar.
|
Pak Lurah ngeterake bojone blanja neng pasar.
|
Pak Lurah ngeterake garwane blanja neng pasar.
|
Diksi
|
Anake Pak Husni sing ganteng kuwi
priksa neng Puskesmas.
|
Anake Pak Husni sing ganteng kuwi
priksa neng Puskesmas.
|
Anake Pak Husni sing ganteng
kuwi, priksa neng Puskesmas.
Pak Husni sing ganteng kuwi anake
priksa neng Puskesmas.
|
Kalimat Ambigu
|
Omahe Pak Lurah sing anyar katon
resik.
|
Omahe Pak Lurah sing anyar katon
resik.
|
Omahe, Pak Lurah sing anyar katon
resik.
Omahe Pak Lurah sing anyar, katon
resik.
|
Kalimat Ambigu
|
Aku ndeleng polahe wong kuwi
seneng.
|
Aku ndeleng polahe wong kuwi seneng.
|
Aku
ndeleng polahe wong kuwi lagi seneng.
Aku
seneng ndeleng polahe wong kuwi.
|
Kalimat Ambigu
|
BAB III
PENUTUP
3.1
Kesimpulan
Kesalahan berbahasa dalam bahasa Jawa dapat berupa kesalahan
berbahasa pada tataran fonologi, morfologi, fraseologi, sintaksis, maupun
semantik. Kesalahan berbahasa tersebut terjadikan karena disebabkan oleh
beberapa penyebab dalam kesalahan berbahasa. Penyebab kesalahan berbahasa dalam
bidang fonologi antara lain perubahan pengucapan fonem, penghilangan fonem,
penambahan fonem, dan salah meletakkan penjedaan. Kemudian penyebab kesalahan
berbahasa pada tataran morfologi adalah penggunaan huruf kapital, penggantian morf,
penyingkatan morf, pemakaian afiks (akhiran) yang tidak tepat, penentuan bentuk
dasar yang tidak tepat. Ketiga, penyebab kesalahan berbahasa
tataran fraseologi adalah kesalahan struktur frasa, penggunaan kosakata yang
berlebihan, penggunaan preposisi yang tidak tepat, kesalahan pengulangan,
penambahan kata tertentu yang unsurnya tidak dapat dipisahkan, dan penghilangan
kata tertentu yang menghubungkan bagian-bagian frasa. Selanjutnya kesalahan
berbahasa pada tataran sintaksis disebabkan kalimat tidak berpredikat, kalimat
yang tidak bersubjek, kalimat ambigu, diksi yang kurang tepat, dan kalimat yang
tidak logis. Terakhir, penyebab kesalahan berbahasa tataran semantik adalah
gejala hiperkorek, pleonasme, diksi, dan bentuk ambiguitas.
3.2
Saran
Mempelajari
kesalahan berbahasa dalam bahasa Jawa sangat penting bagi siapapun, terutama
yang berkecimpung dalam dunia pendidikan. Maka dari itu tidak ada salahnya
kalau kita semua mempelajari kesalahan berbahasa sehingga dapat menggunakan
bahasa Jawa dengan baik dan benar.
DAFTAR
PUSTAKA
Kurniati, Endang. 2008. Sintaksis Bahasa Jawa. Semarang: Griya
Jawi.
Marsono. 1986. Fonetik. Yogyakarta: Gajah Mada
University Press.
Poedjosoedarmo, Soepomo.
1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta:
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Tarigan, Djago dan Sulistyaningsih, Lilis Siti. 1996. Analisis Kesalahan Berbahasa. Jakarta: Departemen Pendidikan dan
Kebudayaan.
Wedhawati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa
Mutakhir. Yogyakarta: Penerbit Kanisius.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar